Podział administracyjny II Rzeczypospolitej – podział administracyjny Polski i następujące w związku z nim zmiany w latach 1918–1939.
Synteza[]
Tworzenie jednostek administracyjnych[]
Podział administracyjny w 1930 roku
W chwili uzyskania niepodległości w 1918 roku, administracja polska spotkała się z pewnymi problemami. Poza władzami centralnymi na terenie Królestwa Polskiego i Galicji, na pozostałych obszarach kraju istniały tylko powiaty. W pierwszej kolejności należało utworzyć jednostki pośrednie – województwa. Z powodu różnych okoliczności (np. obowiązującego prawa zaborczego) zdecydowano się na zachowanie byłych granic rozbiorowych jako granic województw[1].
Na mocy tzw. ustawy tymczasowej z 2 sierpnia 1919 roku (która de facto przetrwała do 1937 roku) z dziesięciu guberni Królestwa Polskiego (wraz z zachodnimi terenami guberni grodzieńskiej) utworzono 14 sierpnia 1919 roku 5 województw: białostockie, kieleckie, lubelskie, łódzkie i warszawskie[2]. W Warszawie ustalono odrębne województwo. Województwa te kwalifikowano jako województwa centralne.
Z byłych terenów pruskich utworzono 12 sierpnia 1919 roku województwa poznańskie (obszar Wielkiego Księstwo Poznańskiego oraz część powiatów namysłowskiego i sycowskiego) i pomorskie (obszar Prus Zachodnich wraz z Działdowem z Prus Wschodnich)[3].
Województwo śląskie powstało na mocy ustawy z 15 lipca 1920 roku[4]. Składało się z polskiej części dawnego pruskiego Górnego Śląska oraz polskiej części dawnego austriackiego Księstwa Cieszyńskiego. Jako jedyne w Polsce, województwo śląskie cieszyło się szeroką autonomią w zakresie administracji i ustawodawstwa. Podział administracyjny województwa śląskiego na powiaty został ustanowiony rozporządzeniem wojewody śląskiego z dnia 17 czerwca 1922 r. w przedmiocie ustroju powiatowego Województwa Śląskiego[5]. Województwa poznańskie, pomorskie i śląskie kwalifikowano jako województwa zachodnie.
Ustawą z 3 grudnia 1920 roku zjednoczono administracyjny ustrój Galicji z tym wprowadzonym w byłym zaborze rosyjskim, tworząc 23 grudnia 1920 roku województwa: krakowskie, lwowskie, stanisławowskie i tarnopolskie[6]. Województwa te kwalifikowano jako województwa południowe.
Zgodnie z ustawą z 4 lutego 1921 roku na Zabużu utworzono 19 lutego 1921 roku województwa wołyńskie, poleskie i nowogródzkie[7]. Ostatnim obszarem nowej Polski, który otrzymał status województwa była Ziemia Wileńska, tworząc dopiero 20 stycznia 1926 roku województwo wileńskie, zgodnie z ustawą z 22 grudnia 1925 roku[8]. Województwa te kwalifikowano jako województwa wschodnie.
Po ustaleniu się granic i podziału na województwa i powiaty (w połowie 1922 roku), II RP składała się z 16 województw (15 + m. Warszawa) i Ziemi Wileńskiej oraz 270 powiatów ziemskich i 12 grodzkich (łącznie z Ziemią Wileńską). 1 stycznia 1925 roku łączna liczba województw wynosiła: 17 (16 + m. Warszawa), a liczba powiatów ustaliła się na poziomie 281 (w tym 263 ziemskie). 1 stycznia 1928 roku funkcjonowało: 276 powiatów (w tym 263 ziemskie), 641 miast, 12 639 gmin wiejskich oraz 2691 obszarów dworskich (istniały wyłącznie w 2 województwach: pomorskim i poznańskim)[9]
Charakterystyka[]
Stolicami województw na ogół były miasta duże (Warszawa, Kraków, Lwów, Poznań), choć w kilku przypadkach były to miasta średnie (Łuck, Kielce), wręcz małe (Nowogródek). Siedziby powiatów były pod względem wielkości bardzo zróżnicowane. Niektóre miały większą liczbę mieszkańców niż stolice województw (Częstochowa, Radom, Gdynia, a od roku 1938 po przyłączeniu do województwa pomorskiego także i Bydgoszcz), inne były małymi miasteczkami, nawet wsiami (Janów Podlaski czy Stopnica). Istniejący podział administracyjny stanowił przedmiot krytyki[10].
W latach 20. wykazywano starania ku reformie administracyjnej, która zatarłaby ślady kordonów zaborowych. Postulowano m.in. podział Polski na pięć lub sześć województw, lecz takie skrajne projekty nie spotkały się z szerszym uznaniem. Poparcie zyskało natomiast przywracanie polskich nazw miejscowościom, których nazwy zostały zgermanizowane bądź zrusyfikowane (nie dotyczyło to jednak terenów dawnej Kongresówki, gdzie przetrwały nazwy carskiego pochodzenia typu Aleksandrów czy Konstantynów)[10].
Ważniejsze zmiany administracyjne[]
Podział administracyjny w 1939 roku
1 kwietnia 1932 roku nastąpiła masowa likwidacja powiatów. Zniesiono 21 najmniejszych bądź najsłabszych powiatów, głównie na terenie województw poznańskiego i krakowskiego[11][12][13][14][15][16]. Równocześnie, w największych miastach zaczęły powstawać powiaty grodzkie. Łącznie 20 miast (wraz z Gdynią w 1929) zostało wykluczonych z otaczających je powiatów ziemskich i podniesionych do rangi odrębnych powiatów. Dwa powiaty – sarneński (1930) i turczański (1931) – zmieniły województwo[17][18].
Pod koniec lat międzywojennych przybierał formę projekt zredukowania liczby województw, a mianowicie zlikwidowanie województw kieleckiego, białostockiego, nowogródzkiego, tarnopolskiego i stanisławowskiego[10]. Powstał projekt utworzenia nowego województwa sandomierskiego, obejmującego głównie obszar Centralnego Okręgu Przemysłowego[19].
Dążenia do zniwelowania nadal istniejących różnic pozaborowych oraz chęć usprawnienia zarządzania ciążącym do siebie gospodarczo regionami były przyczyną przeprowadzonych w 1938 i 1939 roku dwóch serii zmian, polegających głównie na przełączaniu powiatów między sąsiednimi województwami[10]. W ich ramach łącznie 25 powiatów (i pojedyncze gminy) zmieniły przynależność wojewódzką, często na zasadzie wzajemnej wymiany[20][21]. Przeprowadzono także ujednolicenie podziału kraju na gminy i gromady. W październiku 1938 roku do Rzeczypospolitej z Czechosłowacji zostało przyłączone Zaolzie, a w listopadzie części Spisza, Orawy, Ziemi Czadeckiej, doliny Popradu oraz źródłowisko Udawy[22].
1 kwietnia 1939 roku II Rzeczpospolita składała się z: 16 województw, 264 powiatów (w tym 23 grodzkich), 611 gmin miejskich (w tym 53 miast wydzielonych z powiatowych związków samorządowych), 3195 gmin wiejskich oraz 40 533 gromad[10].
Podział administracyjny (1931)[]
| Województwo | Powierzchnia (km²)[23] |
Liczba ludności 9 XII 1931[24] |
Podział administracyjny 1 IV 1931[23] |
Siedziba | |||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| ogółem | na km² | powiaty | miasta | gminy | |||
| Województwa centralne | |||||||
| białostockie | 32 441 | 1 643 844 | 50,7 | 14 | 49 | 179 | Białystok |
| kieleckie | 25 589 | 2 935 697 | 114,7 | 19 | 40 | 312 | Kielce |
| lubelskie | 31 176 | 2 464 936 | 79,1 | 20 | 33 | 277 | Lublin |
| łódzkie | 19 034 | 2 632 010 | 138,3 | 14 | 46 | 232 | Łódź |
| warszawskie | 29 470 | 2 529 228 | 85,8 | 23 | 59 | 301 | Warszawa |
| Miasto stołeczne Warszawa | 123 | 1 171 898 | 9527,6 | 4 | 1 | 0 | |
| Województwa wschodnie | |||||||
| nowogródzkie | 22 966 | 1 057 147 | 46,0 | 8 | 9 | 87 | Nowogródek |
| poleskie | 36 668 | 1 131 939 | 30,9 | 9 | 14 | 83 | Brześć nad Bugiem |
| wileńskie | 29 011 | 1 275 939 | 44,0 | 9 | 15 | 97 | Wilno |
| wołyńskie | 35 754 | 2 085 574 | 58,3 | 11 | 22 | 106 | Łuck |
| Województwa południowe | |||||||
| krakowskie | 17 380 | 2 297 802 | 132,2 | 23 | 53 | 1870 | Kraków |
| lwowskie | 28 408 | 3 127 409 | 110,1 | 28 | 60 | 2186 | Lwów |
| stanisławowskie | 16 894 | 1 480 285 | 87,6 | 15 | 29 | 901 | Stanisławów |
| tarnopolskie | 16 533 | 1 600 406 | 96,8 | 17 | 35 | 1091 | Tarnopol |
| Województwa zachodnie | |||||||
| pomorskie | 16 407 | 1 080 138 | 65,8 | 20 | 34 | 2010[25] | Toruń |
| poznańskie | 26 564 | 2 106 500 | 79,3 | 38 | 118 | 4615[26] | Poznań |
| śląskie | 4216 | 1 295 027 | 307,2 | 11 | 17 | 400 | Katowice |
| Polska | 388 634 | 32 107 252[27] | 82,6 | 283 | 634 | 14 747 | Warszawa |
Przypisy[]
- ↑ Andrzej Gawryszewski, Ludność Polski w XX wieku, 2005, s. 26.
- ↑ Dz. U. z 1919 r., nr 65, poz. 395 – Ustawa tymczasowa z dnia 2 sierpnia 1919 r. o organizacji władz administracyjnych II instancji.
- ↑ Dz. U. z 1919 r., nr 64, poz. 385 – Ustawa z dnia 1 sierpnia 1919 r. o tymczasowej organizacji zarządu b. dzielnicy pruskiej.
- ↑ Dz. U. z 1920 r., nr 73, poz. 497 – Ustawa konstytucyjna z dnia 15 lipca 1920 r. zawierająca statut organiczny Województwa Śląskiego.
- ↑ Dz.U. Śl. Nr 1, poz. 3; załącznik: Dz.U. Śl. Nr 13, poz. 43.
- ↑ Dz. U. z 1920 r., nr 73, poz. 497 – Ustawa z dnia 3 grudnia 1920 r. o tymczasowej organizacji władz administracyjnych II instancji (województw) na obszarze b. Królestwa Galicji i Lodomerji z W. Ks. Krakowskiem oraz na wchodzących w skład Rzeczypospolitej Polskiej obszarach Spisza i Orawy.
- ↑ Dz. U. z 1921 r., nr 16, poz. 93 – Ustawa o unormowaniu stanu prawno-politycznego na ziemiach, przyłączonych do obszaru Rzeczypospolitej na podstawie umowy o preliminaryjnym pokoju i rozejmie, podpisanej w Rydze dnia 12 października 1920 r.
- ↑ Dz. U. z 1926 r., nr 6, poz. 29 – Ustawa z dnia 22 grudnia 1925 r. w sprawie utworzenia województwa wileńskiego.
- ↑ Księga adresowa Polski 1928 – Ustrój państwowy i administracja: Obszar i zaludnienie.
- ↑ 10,0 10,1 10,2 10,3 10,4 Stefan Wojtkowiak: Państwowe, administracyjne, wojskowe i wyznaniowe podziały terytorialne na ziemiach polskich (zarys dziejów) – Jak przez wieki administracyjnie dzielono i jak ostatnio podzieliliśmy terytorium Polski. Łódź: Polskie Towarzystwo Historyczne, Oddział w Łodzi, 2000.
- ↑ Dz. U. z 1932 r., nr 1, poz. 3 – Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 4 grudnia 1931 r. w sprawie zniesienia oraz zmiany granic niektórych powiatów na obszarze województwa krakowskiego.
- ↑ Dz. U. z 1932 r., nr 3, poz. 19 – Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 21 grudnia 1931 r. w sprawie zniesienia powiatu gniewskiego oraz zmiany granic niektórych powiatów na obszarze województwa pomorskiego.
- ↑ Dz. U. z 1932 r., nr 6, poz. 35 – Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 7 stycznia 1932 r. w sprawie zniesienia oraz zmiany granic niektórych powiatów na obszarze województwa poznańskiego.
- ↑ Dz. U. z 1932 r., nr 6, poz. 36 – Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 7 stycznia 1932 r. w sprawie zniesienia oraz zmiany granic niektórych powiatów na obszarze województwa lwowskiego.
- ↑ Dz. U. z 1932 r., nr 6, poz. 37 – Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 7 stycznia 1932 r. w sprawie zniesienia oraz zmiany granic niektórych powiatów na obszarze województwa stanisławowskiego.
- ↑ Dz. U. z 1932 r., nr 30, poz. 315 – Obwieszczenie Rady Ministrów z dnia 19 marca 1932 r. o sprostowaniu błędów w rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 21 grudnia 1931 r. w sprawie zniesienia powiatu gniewskiego oraz zmiany granic niektórych powiatów na obszarze województwa pomorskiego.
- ↑ Dz. U. z 1930 r., nr 82, poz. 649 – Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 29 listopada 1930 r. o zmianie granic województw poleskiego i wołyńskiego.
- ↑ Dz. U. z 1931 r., nr 34, poz. 238 – Ustawa z dnia 20 marca 1931 r. o wyłączeniu powiatu turczańskiego z województwa stanisławowskiego.
- ↑ Sandomierz | e-wyjazd.pl
- ↑ Dz. U. z 1937 r., nr 46, poz. 350 – Ustawa z dnia 12 czerwca 1937 r. o zmianie granic województw: poznańskiego, pomorskiego, warszawskiego i łódzkiego.
- ↑ Dz. U. z 1938 r., nr 27, poz. 240 – Ustawa z dnia 9 kwietnia 1938 r. o zmianie granic województw: białostockiego, kieleckiego, lubelskiego, łódzkiego i warszawskiego.
- ↑ Dz. U. z 1938 r., nr 87, poz. 585 – Dekret Prezydenta RP z dnia 11 listopada 1938 r. o zjednoczeniu z Rzecząpospolitą Polską ziem odzyskanych w listopadzie 1938 r. i rozciągnięciu na te ziemie mocy obowiązującej niektórych aktów ustawodawczych.
- ↑ 23,0 23,1 Andrzej Gawryszewski, Ludność Polski w XX wieku, 2005, s. 32.
- ↑ Drugi Powszechny Spis Ludności z dn. 9.XII 1931 r. Mieszkania i gospodarstwa domowe. Ludność. Główny Urząd Statystyczny, 1938, s. 1.
- ↑ W tym 711 obszarów dworskich.
- ↑ W tym 1651 obszarów dworskich.
- ↑ W tym 191 473 osoby wojska skoszarowanego.
| Ta strona zawiera treści z Wikipedii.
Oryginalny artykuł był umieszczony pod nazwą Podział administracyjny II Rzeczypospolitej. Lista autorów jest dostępna w
historii strony. |
| Podziały administracyjne Polski na przestrzeni dziejów |
|---|
| do 1795 • 1795–1918 • 1918–1939 • 1939–1945 • 1944–1975 • 1975–1998 • od 1999 |